ارتفاعات مهم استان با توجه به وضعیت چینه شناسى قم، استان قم در خط القعر استان هاى مجاور واقع شده است که وجود ارتفاعات در قسمت جنوب و جنوب غربى باعث پیدایش آب و هواى نیمه مرطوب و کوهستانى و روستاهاى سرسبز گشته است. از مهم ترین ارتفاعات استان میتوان به کوه سخت حصار، کوه آله، کوخ تخت سرحوض، کوه کلاه قاضى، کوه خضر، کوه دو برادران، کوه ولیجا، کوه گلستانى و کوه آقانظر اشاره کرد و کوه هاى دیگرى هم در اطراف قم قرار گرفته اند که داراى ارتفاع چندانى نمیباشند و عبارتند از : کوه تیره، کوه کرمجگان، کوه وشنوه، و کوه فردو.
نواحى کوهستانى این نوع خاص اکوسیستم را عمدتا در نواحى جنوب و جنوب غربى استان میتوان یافت و به طور کلى این نواحى ارتفاع بیش از 1500 متر از سطح دریا را شامل میشود و بیشترین حجم بارش استان در این مناطق بوده و منشا جریان رودهاى فصلى و در واقع پایگاه تمرکز جمعیت روستایى استان میباشد. پوشش گیاهى منطقه تقریبا غنى و به صورت پوشش است کوهستانى است و درختچه هاى بادام کوهى، ازگیل و پسته وحشى از شاخص هاى گیاهى این مناطق بشمار میرود. از جانواران منطقه میتوان به : کل و بز، گربه وحشى، گرگ، شغال، روباه، تشى، خوک وحشى و... و پرندگانى نظیر شکاری ها و برخى پرندگان پاسرى فرم اشاره کرد مانند: عقاب دشتى، دلیجه، شاهین، کرکس، انواع گنجشک و... از مهم ترین نوحى کوهستانى استان میتوان به منطقه شکار ممنوع پلنگ دره اشاره کرد که با وسعتى معادل 36،000 هکتار در جنوب غربى قم در 50 کیلومترى این شهرستان قرار دارد. وجود ارتفاعاتى از جمله کوه آله و سخت حصار از ویژگ هاى توپوگرافى منطقه محسوب میشود و وجود چشمه سارهاى فراوان و مناظر طبیعى زیبا از ویژگی هاى تفرجى منطقه بحساب میآید. پوشش گیاهى مناسب که از شاخص ترین گونه ها میتوان به انواع گرامینه ها، گز- بادام کوهى (بادامچه) گون- کلاه میرحسن اشاره کرد و تنوع جانورى مناسب از قبیل : کبک- تیهو- بلدرچین- کل و بز- قوچ و میش- گرگ- گراز- شغال و روباه از پارامترهایى است که در صورتى که مورد محافظت قرار گیرند میتواند در زمره مناطق خوب کشور باشد. این منطقه در آینده اى بسیار نزدیک به منطقه حفاظت شده تبدیل خواهد شد.
نواحى مرتعى و دامنه ها این نواحى در جنوب و جنوب غربى استان و در پاى ارتفاعات ذکر شده قرار دارد و جنس آن بیشتر از رسوبات ریز دانه و مخروط افکنه هاى بزرک و کوچک است و پوشش گیاهى مرتعى منطقه با وسعتى حدود نهصد هزار هکتار شامل 2 درصد مراتع درجه یک، 8 درصد مراتع درجه دو، 24 درصد مراتع درجه سه، و 66 درصد مراتع درجه چهار میباشد. گونه هاى گیاهى با توجه به شرایط اقلیمى منطقه شامل: انواع گرامینه ها، درمنه، کله میر حسن، کنگر، گون، ریواس، تاغ، گز و شیرین بیان را میتوان نام برد. این مناطق زیستگاه مناسبى براى جانورانى نظیر: آهو، قوچ و میش، خرگوش و پرندگانى نظیر کبک و تیهو و انواع خزندگان مانند: مار، انواع مارمولک، بزمجه و لاک پشت میباشد.
ناهمواری های استان با توجه به شکل 6، ناهمواری های استان را می توان به سه دسته تقسیم کرد: الف – نواحی کوهستانی ب – نواحی پایکوهی پ – دشت ها ت – غارها استان قم در قلمرو کویر مرکزی ایران واقع شده است و بین 900 تا 1500 متر از سطح دریای آزاد ارتفاع دارد. مناطق دشتی استان قم با شیب ملایمی با شیب ملایمی از غرب شرق به سمت منطقه کویر مرکزی گسترش می یابد رسوبات نرم و قابل نفوذ ابتدای این دشت، خاک و سفره آب های زیر زمینی مناسبی را در یک مکان پدید آورده است. برخی از نواحی استان قم که به طور مشخص در جنوب شرقی استان تهران واقع شده است و ارتفاعی کمتر از 900 متر دارد به دلیل ارتفاع اندک، بارش ناچیز، اقلیم نامساعد و زمین های شور بخشی از کویر مرکزی ایران به شمار می رود و از نظر استفاده از زمین مطلوبیت چندانی ندارد، به همین دلیل خالی از جمعیت است و به حاشیه دریاچه نمک یا مسیله معروف و از نظر جاذبه های جهانگردی کویری بسیار جالب توجه است. ارتفاعات استان از قم دنباله رشته کوه های مرکزی ایران است که قسمتی از آن از الونه شروع شده است و امتداد آن تقریباً موازی کوه های زاگرس است که به بلوچستان ختم می شود ارتفاعات محدوده استان قم عمدتاً بخشی از کوهستان اردهال را در بر می گیرد. کوهستان اردهال در شهرستان قم، کاشان و محلات واقع شده است و قسمت جنوب استان قم را در بر می گیرد و مهم ترین ارتفاعات آن کوه پلنگ آبی، کوه خشک، کوه سلطان سعد شاه، کوه دارها است. این کوهستان در حقیقت دنباله شمالی کوهستان کرکس محسوب می گردد، از سوی شرق به جاده قم – کاشان، از جنوب به جاده کاشان – ورکان، از غرب به جاده اصفهان به قم و از شمال به دامنه های مشرف به شهرستان قم محدود می شود و ناحیه های نیزار، راونج، کهک و قنوات را در بر می گیرد.
الف – نواحی کوهستانی: این نواحی بیش از 2500 متر از سطح دریاها ارتفاع دارند و اغلب در جنوب و غرب استان واقع اند و به علت جذب رطوبت و دمای پایین تر دارای اهمیت بسیاری هستند. 1 – ارتفاعات جنوب: در جنوب استان ارتفاعات اردهال قرار دارد که دارای قللی با ارتفاع بیش از 3000 متر است. بلندترین نقطه استان کوه غلیق است که در میان ارتفاعات اردهال با ارتفاع 3176 متر قرار دارد. کوه های بلند دیگر این ارتفاعات عبارت است از: کوه لارها، کوه کرک، کوه پلنگ آبی، کوه مامو، کوه پلنگ آبی و کوه مامو جز 16 ارتفاعات اردهال می باشد و در جنوب غرب استان قم قرار دارد، کوه سلطان سعد شاه و کوه کلاه قاضی نیز در جنوب قم قرار دارد. کوه لارها: این کوه در 51 کیلومتری جنوب قم و در شمال روستای رهق قرار گرفته است و 3109 متر ارتفاع دارد. رودخانه وشنوه قسمت عمده ای از آب خود را از این کوه می گیرد. کوه لارها از شمال به کوه سلطان سعدشاه و از جنوب غربی به کوه گرک متصل می شود. کوه سلطان سعد شاه: این کوه در 46 کیلومتری جنوب قم و در جنوب روستای خاوه قرار گرفته و 2930 متر ارتفاع دارد. این کوه از جنوب به کوه لارها متصل است و رودخانه های فردو و وشنوه از آن سرچشمه می گیرد. کوه کلاه قاضی: این کوه در جنوب قم و در طرف قبله قرار دارد، همه سنگ آن کوه از گچ تشکیل شده است و گچ شهر قم از این کوه تامین می شود. چون دارای گچ سفید مرغوبی است. 2 – ارتفاعات غرب: در غرب استان قم، دامنه های شرقی ارتفاعات مشرف به تفرش قرار دارد که بعضی از قله های آن در استان، دارای بیش از 2500 متر ارتفاع هستند؛ مانند: کوه خاکو با ارتفاع 2600متر. 3 - ارتفاعات جنوب غرب: در جنوب غرب استان قم، ارتفاعاتی با بیش از 2500 متر ارتفاع وجود دارند؛ مانند: کوه پلنگ آبی (3154) متر که جزء اتفاعات اردهال می باشد، کوه سخت حصار (2756) متر، کوه خشک (2777 متر) و کوه یزدان. کوه پلنگ آبی: این کوه در 48 کیلومتری جنوب غربی قم و در 8 کیلومتری جنوب غربی روستای کرمجگان واقع شده و دارای 3154 متر ارتفاع است. رودخانه های راونج، دره باغ و ازنا از این کوه سرچشه می گیرند. این کوه ا ز شمال به کوه مامو و از شرق به ارتفاعات غلیق متصل متصل می شود. کوه خشک: این کوه در 54 کیلومتری جنوب غربی قم و در جنوب روستای سنجگان قرار گرفته است و 2777 متر ارتفاع دارد. این کوه سرچشمه رودخانه های زواریان و سلمان است. خط آهن قم – اراک از دامنه های شرقی و جنوبی این کوه می گذرد. کوه یزدان: این کوه در جنوب غربی قم واقع است، دارای چندین چشمه است ولی قابل زراعت نیست و گیاه ریواس نیز در این کوه می روید و تاریخ گفته شده در زمانی که ایل اشعری وارد این شهر شدند حاکم این مکان که منزل او در مزرعه ابرستجان بوده اسمش یزدان فاذار بوده و این کوه مرتع مخصوص حیوانات او بوده به این خاطر این کوه به نام کوه یزدان است. 4 – ارتفاعات اطراف شهر قم: کوه های اطراف شهر قم نسبتاً کم ارتفاع اند؛ برای مثال در شمال غربی شهر قم کوه نمک و در غرب این شهر کمر کوه با ارتفاع 1609 متر واقع شده اند و هم چنین در شرق آن کوه دو برادران و در جنوب شرق کوه خضر قرار دارد. کوه دو برادران: در شرق قم واقع است. هیچ چشمه ای ندارد و نزدیک کوه خضر است. و شکل این کوه، دو کوه است که به یکدیگر چسبیده و اتفاع و شکل هر دو مثل همدیگر است که گویا معمار با قرینه و قاعده هر دو را مثل هم بنا کرده است. کوه خضر: در جنوب شرقی شهر قم واقع است. در بالای آن کوه مسجد چهار صفه قرار دارد. مردم قم برای زیارت به آن مسجد می روند و می گویند که حضرت خضر یک مدتی در این کوه زندگی می کرده است و جای پای این حضرت در روی کوه قرار دارد.
ب – نواحی پایکوهی: این نواحی نیز بیشتر در پای ارتفاعات جنوب و غرب استان قرار دارند و از رسوبات ریز و درشت به شکل مخروط افکنه های بزرگ و کوچک ساخته شده اند. به علت نفوذ پذیری زیاد این رسوبات، از سفره های آب زیرزمینی غنی است و به همین دلیل نواحی پایکوهی از نظر استقرار سکونتگاه های روستایی و توسعه کشاورزی، به خاطر امکان حفر چاه قنات – دارای اهمیت خاصی است.
صنایع دستی در سطح استان قم و بویژه در مناطق روستایی آن تولید صنایع دستی متنوعی رواج دارد که ذیلاً به معرفی آن می پردازیم.
قالی بافی: سابقه قالی بافی در قم به قبل از جنگ جهانی دوم می رسد. توجه بازارهای جهانی به قالی ایران سبب شد تا قم مرکز مهمی جهت عرضه تولیدات قالی در روستاها و توابع آن در شهرستان قم باشد.
محصولات تولید شده با گره فارسی درابتدا با پشمی نه چندان ظریف راهی بازار می شدند، در برخی از این تولیدات بخشهایی از قالیچه تولید شده با استفاده از ابریشم دارای درخشندگی بیشتری می شود. این نوع قالیچه ها تحت عنوان گل ابریشم بزودی بازار انواع دیگر را تحت الشعاع خود قرار داد. لکن برخی از بافندگان پا را از این نیز فراتر نهادند و به بافت قالیچه هایی تمام ابریشم همت گماشتند.
قالیچه های تمام ابریشم و یا قالیچه های کرک و ابریشم به لحاظ قداست، مناسب زیر پا نبودند و تنها بر دیوار آویخته می شدند. لذا مناسبترین طرح برای اینگونه قالیچه ها طرحهای سجاده و یا محراب بود. لیکن این روند الزامی بود و رفته رفته نقشها و طرحهای دیگر نیز بدون آنکه در قالبی سجاده ای باشند بدین امر اختصاص یافت.
طرحهای قالی قم همانند رنگهای مورد استفاده از تنوع و گستردگی خاصی برخوردارند. نقش بته همانقدر که در روستاهای ترک زبان همدان با حالت خاص منطقه مورد استفاده است در روستاهای فارس زبان قم نیز در زمینه های کرم در اندازه های دوزرع تا هفت متر یافت می شود.
طرحهای اسلیمی و ختایی، لچک ترنج دار و نیز طرحهای درختی همانند قالیچه های اصفهان از جمله طرحهای مورد نظری است که بیشترین تولیدات را به خود اختصاص می دهند.
نقشهای کومه ای (درختی، حیوانی، بوته ای) و شاه عباسی، گل فرنگ به لحاظ امکاناتی که طراح دررنگ آمیزی آنها دارد از زیبایی چشمگیری نسبت به رنگهای بدیع بهره مندند. طرح قالیهای شکارگاهی نیز گر چه از اصفهان نشأت گرفته لیکن نمونه های فراوانی از این طرح را در قالیچه های ابریشم بافت قم می توان مشاهده کرد و بالاخره با توجه به تنوع نقوش و مهارتی که در بافنده هنرمند قم سراغ داریم تعجبی نخواهد داشت اگر شاهد تولید طرحهایی هندسی و نیمه هندسی در بافتهای این منطقه باشیم، لذا بافت طرحهای هندسی همانند قالیهای قفقاز و نقشهای هراتی موسوم به ماهی درهم که در مدالیونی چند ضلعی متن قالی قم را بخود اختصاص می دهند گهگاه تعجب بیننده را که همواره به اصالت طرحهای هر منطقه می اندیشیده است برمی انگیزند.
آقایان حاج داوود کلهر، علی اولیایی، عباسی ملک و واقفی از جمله طراحان قم هستند که در طراحی قالیهای گومه ای و نقش شاه عباس تبحر دارند. رنگها نیز نقش عمده ای در ابراز وجود بافته های قم در بازارهای جهانی داشته اند.
مروار بافی قم:
در این صنعت که سابقه چندانی ندارد و طی سالهای اخیر در پاره یی از بخشهای استان های قم و گیلان رواج یافته، به کمک ترکه های باریکی که "مروار" نام دارد و کشت آن در اطراف تهران رایج است، مصنوعاتی مانند سبد، جامیوه یی، مبل، میز، کلاهک آباژور، حباب چراغ، جای نان و غیره تولید می شود که از نظر شکل و ظاهر بسیار شبیه به محصولات بامبو است.
در مروار بافی علاوه بر ترکه های مروار از مواد دیگری مانند تخته سه لایی، انواع میخ، روغن جلا، مفتولهای سیمی نیز استفاده می شود و ابزار آلات تولید مروار عبارت است از: اره، رنده، چکش، انبر دستی، گاز انبر، قیچی باغبانی و ...
رنگرزی:
رنگ کردن الیاف صنعت تکامل یافته ای است که صدها سال است در ایران رواج دارد حتی امروزه که کارخانه های بافندگی و نساجی منحصراً مواد رنگی مصنوعی به کارمی برند بازهم صنعت رنگرزی با مواد رنگی حیوانی و نباتی برقرار است.
هنگامی که در پایان سده گذشته و آغاز سده بیستم رنگهای مصنوعی آنیلی برای نخستین بار در قالیهای ایرانی به کار برده شد. این قالیها بسیاری از ویژگیهای اصلی خود را از دست دادند. اول به این علت که دامنه رنگها نامتناسب بود و دیگر آنکه که قالیباف ساده دل روستایی یا چوپان نمی توانست دستورالعمل پیچیده این رنگها را به خوبی به کار برد.
چاقو سازی:
چاقو سازی و ساخت انواع کارد، مقراض، قند شکن و گز لیک از صنایعی است که در بعضی از شهرهای ایران رواج داشته است.
خرمهره، مظهر رنگ جادویی:
رنگ طلسم مانند ایرانیان، فیروزه ای آبی روشن است که بهترین نمونه اش را به روی خرمهره هایی که به چارپایان گران قیمت و نیز به کودکان برای دفع چشم بد می آویزند می توان دید.
این آثار در مقابر ایرانی از هزاره نخست تا دوره ساسانی دیده می شود و پیکره ها و نظر قربانیهای کنده کاری شده ای نیز در روزگاران هخامنشی و اشکانی رواج داشته است. هر مهره ای چون شکافته شود، حاوی بلور دانه دانه سفید رنگی است که به جای گل رس از خمیره سنگ ساخته شده ولی سختتر و خشن تر است. رازی را که همه سازندگان این مهره ها سعی در حفظ آن دارند این است که چگونه لعاب آبی رنگ یکدستی را به روی مهره، می توان ایجاد کرد بی آنکه هر مهره را روی سوزنی سوار نمود یا مهره ها را به یکدیگر چسباند یا اثری از شن یا خاکستر روی آنها به جا گذاشت. بدنه مهره از گرد ریگ رودخانه ساخته می شود که نوع مرغوبی از کوارتز با محتوای کلرید است.
در قدیم خرمهره را به گردن خر و برخی از حیوانات دیگر می آویختند و به همین دلیل به"خرمهره" معروف شد. تغییر شکل دادن و افزودن فلز زرد در کنار دو سوراخ اطراف آن سبب شد که به شکل گردن آویز درآید و آمریکاییها از آن استفاده کنند. خرمهره به شکل صلیب و ماه و ستاره و قلب هم ساخته شده اما نوع دایره ای شکل و گردو آن خرمهره نامیده می شود. نام دیگر خرمهره"کوسوجی" است که برای دفع چشم زخم آن را به کلاه بچه می دوختند. بنا بر شواهد تاریخی سابقه تولید خرمهره های رنگین به مصر باستان بازمی گردد و این مهره ها از ارزش تزئینی و مذهبی خاصی برخوردار بوده است. این مهره های رنگین به خمیر مصری معروف می باشند.
ملیله کاری:
قدیمی ترین اشیای ملیله کاری ایرانی به روایت اکثر محققان تعلق به سالهای 550 تا 330 پیش از میلاد دارد. چه آنکه طی سالهای یاد شده به دلیل رواج استعمال ظروف گران قیمت از سوی طبقات ثروتمند، صنعتگران به اشیاء مصرفی حالتی تزئینی نیز می دهند و با آنکه بر اثر تاراج اسکندر و سپاهیان او، از ظروف و اشیاء فلزی گران قیمت این دوره که غنائم کم وزن و پر بها بودند اثر چندانی باقی نمانده ولی آنچه طی یکی دو قرن اخیر در اثر کاوشهای باستان شناسی یا به طور تصادفی از زیرخاک بیرون آمده نظیر گنجینه جیحون، همدان و شوش استادی و مهارت صنعتگران مؤید وجود ملیله کاری در ایران پیش از تاریخ است.
نقوش رایج در ملیله سازی همانند سایر پرنقوش صنایع دستی اکثراً ذهنی و ملهم از طرحهای قدیمی و سنتی است. نقشهای معروف ملیله عبارتند از: ماشین مله سی(ماشین ملیله)که معمولاً پس از دیواره چیده می شود و مشخص تر از بقیه است و به صورت حاشیه کار می شود.
برگ فرنگ که به گفته یکی از اساتید این فن در زنجان در زمان قاجار اواخر دوره فتحعلیشاه قاجار شخصی به نام حاج اسدالله طراح برگ فرنگ را در ملیله ابداع کرده است و سپس سبک چینی را تغییر داده و سبک خاصی را شروع می نماید، ریزجقه، غنچه، سر، چهار چشمه را می توان نام برد که هر یک دارای ویژگی خاصی است.
حرم مطهر حضرت معصومه تا قبل از قرن هفتم، مرقد مطهر ضریح نداشته است یا اگر بوده کوچک و کم ارتفاع بوده است، در سال 613 هجرى مظفر بن احمد بن اسماعیل، ضریحى از کاشىهاى کوکبى ذوى الاضلاع و نیم کوکبى، روى مرقد مطهر، ساخته است و سپس در سال 925 شاه اسماعیل صفوى صحن کهنه و ایوان آنرا با کاشىهاى فیروزه رنگ و معرَّق، ساخته است و در سال 950 شاه طهماسب صفوى، ضریح کاشى بزرگترى با ایوانى که در مدخل صحن کهنه از طرف مدرسه فیضیه، واقع است، اضافه کرد پس از آن در سال 1077 شاه صفى، صحن زنانه را که فعلاً به مسجد تبدیل شده است و در جنوب بقعه مطهر قرار دارد، ساخته است. شاه عباس نیز، ضریحى فولادین به ضریحهاى قبل اضافه کرد. شاه صفى، در همان سال مذکور، ساختمان زیبا و مرمرینى براى در کنار رواق جنوبى ساخت که امروز مقبره شاه عباس ثانى است این بناء در نوع خود، بىنظیر است و ازارههاى آن به ارتفاع زیادى از سنگ مرمر، ساخته شده که به نقشهاى گل و بوته تزئین یافته است. در سال 1218 فتحعلى شاه گنبد را با خشتهاى مسین زراندود زینت داد و براى خود مقبرهاى نیز در ضلع شمالى صحن کهنه بنا کرده و در سال 1236، مسجد بالاسر ساخته شد و سپس در سال 1249، مقدمات زراندود کردن ایوان طلاى فعلى، فراهم گردید ولى انجام این کار تا سال 1266 به تأخیر افتادو مقارن همین سال بام نقاره خانه را نیز به شکلى که فعلاً موجود است زراندود کردند و سپس در سال 1231 درى از طلا، براى ضریح ساخته و نصب کردند، و در همین سال کف رواق را از سنگ مرمر فرش و در سال 1275 ضریح فولادین راسیم اندود کردند. در سال 1315 کیکاوس میرزا، پوشش زیرین گنبد را مقرنس کرده و با آئینهها تزیین نمود. «امین السلطان» ساختمان صحن جدید و ایوان آئینه را شالوده گذارى کرد و سپس در سال 1303 به دست فرزندش به پایان رسید. این شرح مختصرى است که ما در پیرامون ساختمان و بناى رواق عرش آشیان حضرت فاطمه معصومه نگاشتیم، امید که در جلد دوم این کتاب که انشاء الله در شرح و توضیح وضع کنونى شهر قم نگاشته خواهد شد، بطور تفصیل از آن یاد کنیم. دیگر، از سادات و علویانى که به قم آمدند، موسى مبرقع(1) «موسى بن محمد بن على بن موسى الرضا (علیهم السلام) است که با خواهرانش، زینب و میمونه و امّمحمد و دخترش بریهه، به ترتیب به قم آمده و مسکن گزیدند و در همین شهر وفات یافتند. قبر موسى مبرقع، در خانه خود او و در پائینشهر قم به همین نام مشهور است. و بعض از خواهرانش در مقبره بابلان در جوار حضرت معصومه(علیها السلام) به خاک سپرده شدهاند. ایشان به سادات رضائیه مشهورند و اعقاب آنها همچنان در قم ساکنند و به القاب رضوى و برقعى، خوانده مىشوند. دیگر از سادات و علویانى که به قم آمدهاند سادات عریضهاند، از ایشان حسن بن عیسى بن محمد بن على بن جعفر الصادق (علیه السلام) و پسرش به قم آمدند و سکونت اختیار کردند و سپس اعقاب و اخلاف ایشان عدهاى باقى مانده و عدهاى به بغداد و شهرهاى فارس رفتهاند; از این خانواده شخص دیگرى به نام على بن حسین بن عیسى بن محمد بن جعفر است که قبلاً در رى ساکن بود و سپس قم را براى سکونت انتخاب کرد و اعقاب او در این شهرستان باقى ماندند. و دیگر ابو الحسین احمد بن قاسم بن احمد بن على بن جعفر، و حمزه بن عبد الله بن الحسین الکوکبى، و محمد بن على بن محمد بن على بن الحسن بن على بن على و عده سادات دیگر به قم آمده و در این شهر توطن کردند و اولاد و فرزندان و اخلاف بسیارى از آنها به وجود آمده و در همین شهر، مسکن ساختند و به سادات محسنیه و عزیزیه شهرت داشتند و امروز عدهاى از سادات قم از فرزندان و اعقاب آنان هستند. . موقعیت شهر قم و اقتصاد کشاورزى و صنعتى آن قم از نواحى مرکزى ایران است و به علت مجاورت با کویر لوت، داراى هوائى خشک نسبتاً گرم و متغیر است، قسمتى از ناحیه شرقى این شهرستان، دشت و کویر و قسمتهاى غربى و جنوب غربى آن کوهستانى است، یک رشته از جبالى که از شمال به جنوب شرقى کشور امتداد دارد در این ناحیه واقع و بخش قهستان و کوهپایه قم را تشکیل مىدهد شهرستان قم که در حدود ده هزار کیلومتر مربع وسعت دارد بین 50 درجه و 2 دقیقه الى 51 درجه و 27 دقیقه در طول شرقى نصف النهار گرینویچ و بین 34 درجه و 10 دقیقه الى 35 درجه عرض شمالى خط استوا قرار گرفته است خود شهر قم در طول شرقى 50 درجه و 53 دقیقه از نصف النهار گرینویچ و عرض شمالى 34 درجه و 37 دقیقه از خط استوا قراردارد و به احتساب هیئت و فلکیات قدیم 75 درجه و 20 دقیقه در طول شرقى جزائر خالدات و همچنین 105 درجه و 40 دقیقه در طول غربى آن و در 34 درجه و 45 دقیقه عرض شمالى خط استوا واقع است. انحراف آن از قبله 39 درجه و 10 دقیقه و 34 ثانیه است. بارندگى سالیانه این شهرستان به طور متوسط در حدود 400 میلیمتر مىباشد و از لحاظ بارندگى در میان شهرستانهاى ایران غیر از سواحل بحر خزر و آذربایجان غربى در حد وسط قراردارد، هواى نواحى این شهرستان مختلف است در نقاط غربى و جنوب غربى آن هوا معتدلتر و در قسمت شرقى و جنوب شرقى گرم و خشک و بیابانى است و تمام اختصاصات کویر لوت، در این ناحیه وجوددارد و خود شهر قم حد فاصلى بین این دو هوا است و به همین علت بادهاى تند و شنى در بعضى ایام سال شهر قم را تیره و تار مىسازد. هواى شهر قم حداکثر در تابستان تا 46 درجه سانتى گراد و حداقل در زمستان تا 12 درجه زیر صفر در بعضى سالها تغییر مىکند، اختلاف درجات حرارت در بیست و چهار ساعت گاهى در پائیز تا 25 درجه سانتى گراد نیز مىرسد و در فصول دیگر سال نیز اختلاف درجه حرارت روزانه از شهرهاى مجاور بیشتر است. سرزمین ناحیه قم از سمت جنوب شرقى به طرف شمال شرقى و مشرق آن سراشیب است. و به همین جهت جریان رودخانه و سیل به طرف مشرق و شمال شرقى است حداکثر ارتفاعات آن در ناحیه قهستان خلجستان است، مرتفعترین کوههاى قهستان 3193 متر کوه تخت سر حوض و در خلجستان کوه خر کشه 2769 متر است و حداقل ارتفاع آن در نواحى کویر، در حدود پانصد متر از سطح دریا است مقدار متوسط آب سالیانه «قابل اعتماد» با احتساب آب رودخانه و قنوات و تعداد پانزده حلقه چاه عمیق، در حدود سیصد و پنجاه سنگ یا تقریباً سیصد لیتر مکعب در ثانیه است، زمینهاى زیر کشت حوزه شهر تقریباً 8200 هکتار است که از آن مقدار 5500 هکتار تحت کشت غلات و گندم و جو و مقدار 450 هکتار پنبه و در حدود 1100 هکتار صیفى و 420 هکتار دانههاى روغنى است، به اضافه 650 هکتار باغات انار و انجیر است، محصول سالیانه غلات مزارع حوزه شهر در حدود 5000 تن و پنبه در حدود 400 و محصول انار و انجیر باغستانها در حدود 5500 تن است. مسئله دیگر این است که اقتصاد این شهر گذشته از درآمد ملى مردم تحت تأثیر مسافران و مردمى که منبع درآمد آنها در شهرهاى دیگر است و در این شهر مجاورت و اقامت گزیدهاند داراى وضع مطلوبى است و به همین جهت در چند سال اخیر که وسائل ارتباطى تغییر کرده است شهر قم، نیز به طور روشنى در تغییر و ترقى افتاده است و به صورت یکى از مراکز تجارتى و مبادله کالا درآمده است و در حوزه شهرستان مجموعاً 28893 هکتار، تحت کشت غلات و پنبه و غیره است که از این مقدار 23880 هکتار آن مزارع گندم و جو است که سالیانه در حدود 11222 تن گندم و 13382 تن جو محصول دارد و همچنین مقدار 1185 تن محصول پنبه این نواحى است که از 2550 هکتار بدست مىآید و دیگر مقدار 216 هکتار سیب زمینى و 5700 هکتار دانههاى روغنى کاشته مىشود باغستانهاى انار و انجیر و بیشهها مجموعاً به 1677 هکتار بالغ مىشود در مراتع و چراگاههاى حوزه این شهرستان تقریباً تعداد 340000 گوسفند و بز و در حدود 9500 گاو و گوساله وجوددارد گلههاى گوسفند این ناحیه داراى نژادهاى مختلف است که نژاد کلکو و زندى بهترین نژاد آن است اصل این دو نژاد از بخارا و نواحى ترکستان است پوست برههاى این نژاد مانند نژاد قره گل، که امروز در ناحیه خراسان شرقى و افغانستان تولید مىشود مرغوب و مشهور است و دیگر 3500 نفر شتر و 14900 رأس الاغ و 1600 رأس اسب، قاطر در حوزه شهرستان قم وجوددارد صنایع آن: مصنوعات یدى مانند قالى بافى و پارچه بافى از جنس ارمک و کرباس و غیره، و شیشهگرى و کارخانههاى سفالین و کاشى کارى و صابون پزى از هنرها و صنایع قدیم این شهر است در سال 1314 کارخانهاى که داراى 5400 دوک نخریسى است در این شهر با سرمایه پنج میلیون ریال تأسیس شد، در ابتداى امر این کارخانه در یک شیفر 8 ساعتى با تعداد 300 کارگر و کارمند مقدار 160 بقچه نخ نمره بیست محصول داشت ولى بعد به تدریج و به علت وضع اقتصادى ناشى از جنک بین المللى دوم محصول آن را بدون برابر رسانیدند، در این وقت در دو شیفر تعداد 600 نفر مجموعاً کار مىکردند و اخیراً عده کارگران به 500 نفر تقلیل یافته است و فعلاً محصول روزانه آن به 300 بقچه بالغ است این کارخانه از بدو تأسیس غیر از نخریسى و مقدار کمى پارچه بافى برق شهر را نیز تأمین مىنمود ولى اخیراً به علت وسعت شهر و نارسائى و کم قدرتى موتورها توزیع برق از انحصار آن خارج و فقط مقدارى از استفاده کنندگان برق، از این کارخانه برق مىگیرند و بقیه احتیاجات را کارخانه دیگرى که در سال 1326 به سرمایه اولیه ده ملیون ریال با سهام مردم تأسیس شد تأمین مىنماید این دو کارخانه مجموعاً هزار و دویست کیلوات ساعت برق دارند که از این مقدار بطور متوسط هزار کیلوات ساعت آن در ساعات اولیه شب مورد استفاده مردم است کارخانههاى مختلف دیگر که بیشتر به تهیه مواد و مصالح ساختمانى خصوصاً گچ اشتغال دارند در اطراف شهر قرار دارد و اغلب محصول آن در شهرهاى مجاور مانند اراک و ملایر و بروجرد و حتى شهرهاى دور دست تر خریدار دارد در حوزه شهرستان قم معادن متعددى وجود دارد که از آنها معدن نمک و سنگ و گچ و سنگهاى تزئینى ساختمانى و غیره مانند مرمر و سنگ سماق و امثال آن اکنون مورد استفاده و دائر است و هر ساله از این معادن مقدار زیادى استخراج مىشود خصوصاً نمک آن که از لحاظ خوبى جنس شهرت دارد در سه کیلومترى جنوب غربى قم، کوهى است به نام مسگران که معدن مس است و طبق گفتههاى مردم و حکایت ظاهر آن کوه، از قدیم الایام مورد استخراج بوده، ولى اکنون هیچگونه استفادهاى از آن نمىشود، در على آباد، خاک چینى «کائولن» وجوددارد و به مقدار کم مورد استفاده است معدن نفت یکى از معادن پر ارزش این ناحیه است. در سالهاى پیش به علت وضع خاص سرزمین قم، زمین شناسان وجود نفت را در این نواحى احتمال مىدادند و در سالهاى 1315 شمسى به بعد در ناحیه شمالى کوه نمک و دشتهاى مجاور دریاچه حوض سلطان کاوشهائى براى شناسائى دقیق زمین و طبقات آن انجام داده بودند ولى اقدامات آنها به علّت جنگ بین المللى دوم بدون نتیجه ماند تا در سالهاى پس از جنگ و پس از تأسیس سازمان برنامه، شرکتى به نام «شرکت سهامى نفت ایران» که تمام سهام آن متعلّق به دولت بود در این ناحیه شروع بکار کرده ابتدا در نقطهاى که ازدهکده البرز 2 کیلومتر فاصله دارد اولین چاه آزمایشى خود را شروع کردند و پس از حفر این چاه و چاههاى دیگر و آزمایش خاکهاى طبقات مختلف آن بهوجود نفت اطمینان حاصل کردند و خوشبختانه در سال 1335 چاه شماره 5 آن که هنوز وضع آزمایشى داشت به مخزن بزرگى رسید و با قدرت بسیارى «بافشارى متجاوز از چهار هزار اتمسفر» از دهانه آن فوران کرد متأسفانه وضع چاه قابل اطمینان و اعتماد نبود و به علت این که در عمق آن، از لوله گذارى مقدار چهارصد متر خوددارى شده بود، مهار کردن آن چاه ممکن و عملى نگردید و پس از این که مدت سه ماه در حال فوران بود و پس از خروج مقدار زیادى نفت خام از دهانه آن، به علت ریزش طبقات عمقى خود بخود مسدود و بسته گردیده و پس از آن شرکت به حفر چاههاى اساسى و انتفاعى مبادرت ورزید; ولى هنوز حفر چاههاى جدید که شماره شش و هفت نامیده شد، خاتمه نیافته است. معادن نفت این ناحیه در آینده تأثیر عمیق و شدیدى برروى وضع اقتصادى و اجتماعى قم «و ناحیه مرکزى ایران» خواهد داشت، خصوصاً اگر تصفیه خانه نیز در همین ناحیه نصب گردد، گذشته از ثروت عظیمى که این شهر جلب خواهد کرد، غیر مستقیم در صنایع دیگر و حتى تهیه آب کمک شایانى خواهد کرد خوشوقتیم از این که در اینجا تذکر دهیم که طبق فرمان شاه(1) این معدن سرشار به دست ایرانى و با سرمایه ایرانى به کار خواهد افتاد و در نتیجه تمام ملت ایران از منافع آن بهرهمند و منتفع خواهند گردید و چرخ این صنعت عظیم که ما در صنایع امروز دنیا است به نفع ملت به گردش درخواهد آمد، این مسئله کمال آرزوهاى هر ایرانى است زیرا ملت ما در مدت نیم قرن اخیر خارجیان و سرمایه داران و تراستهاى نفتى را آزموده و از روابط و معامله آنها در این مدت تجربهها گرفته و دیگر معامله و مشارکت با آنچنان مردمى را به نفع خود نمىبیند زیرا ملت ایران اگر در یک امر اقتصادى قدم می گذارد، واقعاً مقصودش تجارت و مبادله کالاى مورد مصرف ]است[ نه دزدى و باجگیرى و امثال آن; متأسفانه در دنیاى امروز هنوز هم چگونگى بعضى مشارکتها و تجارتها و مبادلات، کمتر از دزدى و چپاول نیست بارى در سرزمین قم مدیران و مهندسان و کارگرانى، به امر تولید و تصفیه و فروش نفت خواهند پرداخت که یا ایرانى بوده و یا در خدمت مؤسسه ایرانى آن، برپایه منافع و حقوق ملت ایران انجام وظیفه خواهند کرد ]و محمدرضا پهلوى[ با تمام علاقه و صمیمیت، این نکته را در فرمان(1) خود که در دیماه 1335 صادر شد، اعلام(2) کردند و ضمناً باید از کوشش جناب آقاى طباطبائى نماینده شهر قم در مجلس شوراى ملّى، که در مسئله نصب تصفیه خانه در قم، و امور عمرانى دیگر این شهر کوشش مىفرمایند سپاسگزارى کرد.
قم به علت وجود آثار تاریخی و مذهبی متعدد، به لحاظ جهانگردی مذهبی و تاریخی دارای جایگاه ویژه و ممتازی است. گفته می شود بیش از 300 مورد اثر تاریخی, فرهنگی و مذهبی در این منطقه شناسایی شده که برخی از آن ها به ثبت تاریخی رسیده است. در میان آثار و بناهای تاریخی و مذهبی قم، آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) مهم ترین بنا است. پیشینه تاریخی این خطه از سرزمین ایران سبب شده؛ بناهای با ارزش زیادی دراین منطقه وجود داشته باشد. مسجد های با شکوه با قدمت های طولانی، امام زاده های متعدد، مدارس علوم دینی، خانه های مشاهیر نام دار، حمام ها، آب انبارهای قدیمی و تپه های باستانی از جمله آثار مذهبی، معماری، تاریخی و فرهنگی قم به شمار می آیند که دارای ارزش های مذهبی، جهانگردی و گردشگری بوده و اهمیت بسیار زیادی دارند. وجود قره تپه قم رود درمنطقه قم؛ بر نخستین استقرار انسان درهزاره ششم یا هشتم پیش از میلاد در این سرزمین گواهی می دهد و همین امر سبب شده؛ قم به لحاظ باستانی نیز از اهمیت برخوردار باشد. قم به علت ماهیت مذهبی و مقدس خود، همواره آرامگاه، محل اقامت و اسکان بزرگان سیاسی و مشاهیر علمی ایران نیز بوده است. این مکان ها معمولا دارای بناهای دیدنی و ارزشمندی هستند و برخی از آن ها هم که معماری ساده ای دارند، به لحاظ نشان دادن شخصیت صاحبان آن ها دارای اهمیت بوده و از دیدنی های قم به شمار می آیند. بناهای مذهبی, تاریخی, معماری و باستانی قم سبب شده این منطقه به لحاظ گردشگری و جاذبه های توریستی در ردیف مناطق ممتازایران قرار بگیرد.
«قم» نامی است آشنا که در کلام اهل بیت علیهم السلام و کتب تاریخ نویسان معروف جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است؛ اما اینکه نامگذاری این سرزمین در چه زمان بوده است و چه کسی این شهر را بدین نام خوانده است، ما را به کنکاش پیرامون نام قم و سبب این نامگذاری می کشاند. احمد بن ابی عبدالله برقی می نویسد :
«شهر قم را از برای آن قم نهادند که در ابتدای حال، محل جمع شدن آب بوده است و هیچ رهگذری برای عبور نداشته است و در طرف آن انواع گیاه و سبزه پدید آمده است و در (زبان) عرب جمع شدن آب را قم گویند».
در جای دیگر آمده است : «بر اثر جمع شدن و رویش علفزارها (در این سرزمین) صحرا نشینان در آن نقطه تجمع کردند و چادرهایی برای سکونت بنا نموده اند که به آن خانه ها و چادرها «کومه» می گفتند با گذشت زمان کومه را مخفف کردند و «کُم» گفته و سپس معرب (به تلفظ عربی) کردند و قم خواندند.» همچنین وجه دیگری در این باره ذکر کرده اند :
اینکه «کُم» به وسیله اشعری ها از کمندان (که یکی از قریه های تشکیل دهنده شهر قم بود) گرفته شده و به منظور تخفیف در تلفیظ آن، قسمت دوم آن را حذف کرده و «کُم» نامیدند و کاف را تبدیل به قاف نمودند و گفتند قم.»
در پیدایش شهر قم و قدمت تاریخی آن نظرات گوناگونی از مورخان به یادگار مانده است . برخی از آنان بنای این شهر را به تهمورث ، سومین پادشاه پیشدادی نسبت داده اند. در سند مکتوبی که به خط پهلوی به نام « خسرو کوازان و ریزکی » از عهد ساسانیان باقی مانده است از زعفران قمی و نزهتگاه قم سخن به میان رفته است که این خود نمایانگر وجود این شهر در آن تاریخ می باشد . بعضی دیگر از تاریخ نویسان آن را به دوران بهرام گور ، پادشاه سلسله ساسانی و برخی دیگر یادی از هخامنشیان داشته اند و آنان را در شکل گیری این شهر سهیم دانسته اند. همچنین « ناصری » از تاریخ نگارانی است که در مجموعه خویش ، پیدایش شهر قم را به دستور « کیخسرو » یکی از پادشاهان کیان یاد کرده است ؛ وی می نویسد :
« در عهد سلاطین کیان ، قم محل اجتماع آب رودخانه های فرقان و اناربار و چراگاه رمه کیقباد بود ؛ لیکن در وقت لشکر کشی « کیخسرو » به توران بر اساس حکم پادشاه بیژن پسر گیو ، بابر قمرود را شکافته و آب را به طرف مسیله جاری ساخته و این اراضی از آب خارج گشته است ».
اما آنجا که تاریخ بدان شهادت می دهد آن است که قم قبل از ظهور اسلام، دارای شهرت و رشد چندانی نبوده است؛ گو اینکه به سبب وجود رودخانه ای بزرگ و پر آب در کنار این جایگاه، تنها محل تجمعی به منظور استراحت در بعضی از فصلها بوده است. هر چند بعضی از تاریخ نویسان از جمعیت زیاد این شهر قبل از اسلام نیز نامی به میان آورده اند.
:جستجو